2023 yılında Kore İleri Bilim ve Teknoloji Enstitüsü (KAIST) yaptığı açıklamada, Koreli araştırmacıların dünyanın ilk insansı pilotunu geliştirdiğini duyurmuştu. KAIST Elektrik Mühendisliği Bölümü’nden Doçent David Shim de PİBOT ismi verilen bu insansı pilotu, Pibot, tüm kontrolleri insan gibi manipüle ederek uçak uçurabilen ve tamamen insanlar için tasarlanmış bir kokpitte çalışabilen insansı bir robottur.” şeklinde tanımlamıştı (Min, 2023). Bu yenilik ise akıllara güncel bir post luddism kavramını getiriyor.
Öncelikle post luddism kavramını kısaca hatırlayalım. Sanayi Devrimi’nin ilk yıllarında, makineleşmenin işçilerin emeğini değersizleştireceği korkusuyla dokuma işçileri İngiltere’de isyan etmiş ve yeni geliştirilen otomatik dokuma tezgâhlarını parçalamışlardı. Tarihe “Luddist hareket” olarak geçen bu olay, aslında insanların yeni teknolojilere karşı duyduğu temel korkuların ilk yansımalarından biriydi. Luddistler, makinelerin işlerini ellerinden alacağına inanıyordu ve bu isyan, sanayileşmenin ve otomasyonun getirdiği değişimlere karşı bir tepki olarak doğmuştu.
Aradan geçen iki yüzyılda makineler her sektörde insan emeğini tamamlayıcı veya bazen onun yerini alıcı bir unsur olarak gelişmeye devam etti. Ancak teknolojik ilerleme durmaksızın sürerken, insanın bu değişime karşı duyduğu endişe de hiçbir zaman kaybolmadı.
Günümüzde, özellikle yapay zekanın yükselişiyle birlikte, yeni bir “post-luddist” korku dalgası yaşanıyor. Post-Luddism, geleneksel Luddist hareketin aksine, makineleri fiziksel olarak yok etme girişiminden çok, teknolojinin insanın yetkinliğini, kontrolünü ve mesleki kimliğini nasıl değiştirdiğine dair bir kaygıyı temsil ediyor.
Bu bağlamda, havacılık sektörü ve özellikle pilotluk mesleği, post-luddist kaygıların en yoğun yaşandığı alanlardan biri haline geldi. Otonom sistemler ve yapay zekâ destekli kokpit yönetimi, uçuş planlama algoritmaları ve gelişmiş otomatik pilot sistemleri, pilotların rollerini yeniden şekillendiriyor. Bu dönüşüm, bazıları için mesleki yükü hafifleten bir ilerleme olarak görülse de birçok pilot için mesleğin doğasının köklü bir şekilde değişeceği ve insan faktörünün giderek daha az belirleyici olacağı yönünde endişeler yaratıyor. Özellikle tam otomasyonun uçuş süreçlerine daha fazla entegre edilmesi, pilotların karar alma yetkisini sınırlayabileceği ve manuel uçuş becerilerinin giderek daha az kullanılmasına yol açabileceği düşünülüyor.
Pilotlar ve Yapay Zekâ: Gökyüzünde Yetki Savaşı mı?
Havacılık, otomasyonun en erken benimsendiği sektörlerden biri oldu. 20. yüzyılın ortalarından itibaren otomatik pilot sistemleri ve uçuş yönetim bilgisayarları pilotların iş yükünü azaltmaya başladı. Bugün ise yapay zekâ destekli uçuş sistemleri, iniş-kalkış prosedürlerinden hava trafik yönetimine kadar birçok alanda aktif olarak kullanılıyor. Ancak bu gelişmeler, pilotluk mesleğinin geleceği, yetkinlik kaybı veyahut bağımlılık riski, karar yetkisini kaybetme ve güvenlik konuları ile ilgili birtakım soruları da akla getirmekte. Bu konuları biraz daha açmak gerekirse;
1. Mesleğin geleceği konusunda yapay zekanın ilerlemesiyle birlikte, pilotların uçuş üzerindeki hâkimiyetinin azalacağı düşüncesi yaygınlaşıyor. Örneğin, insansız hava araçlarının ve tam otonom uçakların gelişimi, gelecekte pilotlara duyulan ihtiyacı azaltabilir mi? Geçmişte, uçuş mühendislerinin kokpitteki rollerinin giderek gereksizleşmesi gibi, pilotlar da benzer bir dönüşümün parçası mı olacak?
2. Yetkinlik kaybı ve bağımlılık konusunda ise günümüzde bile birçok ticari havayolu pilotunun, uçuşun büyük bir kısmını otomasyon sistemlerine bıraktığı düşünülürse bu durum, pilotların manuel uçuş becerilerini kaybetmesine neden olabilir mi? Eğer yapay zekâ tüm kararları verirse, pilotlar bir arıza ya da beklenmedik bir durum karşısında yeterince hızlı ve doğru tepki verebilir mi?
3. Yapay zekâ destekli uçuş yönetim sistemleri, pilotların karar mekanizmasındaki rolünü giderek azaltıyor. Hava trafik yönetiminde kullanılan yapay zekâ sistemleri, bazı durumlarda pilotların inisiyatif kullanmasını engelleyebilir mi? Özellikle olağan dışı durumlarda, bir insanın sezgileriyle vereceği kararlar yapay zekadan daha mı güvenilir olacak?
4. Yapay zekâ sistemleri, insan hatalarını minimize etmek için geliştiriliyor. Ancak bu sistemlere aşırı bağımlılık, pilotların kendilerini uçuşun pasif bir izleyicisi gibi hissetmelerine neden olabilir. Eğer pilotlar, yapay zekaya çok fazla güvenmeye başlarsa ve manuel müdahale gerektiren bir durum ortaya çıkarsa, gereken becerileri hala koruyabilecekler mi? Bu bir otomasyon paradoksu yaratıyor.
Pilotaj Mesleğinin Geleceği: İnsan ve Yapay Zekâ İş birliği Mümkün mü?
Pilotların post-luddist korkularını yönetebilmek için havacılık sektörünün bazı stratejiler geliştirmesi gerekiyor. Öncelikle, yapay zekanın pilotları tamamen devreden çıkarması yerine, onların karar alma süreçlerini destekleyen bir yardımcı olarak konumlandırılması gerekiyor. “Centaur Model” olarak bilinen insan-makine iş birliği modeli, yapay zekanın insan kararlarını tamamlayıcı bir unsur olarak kullanıldığı bir yaklaşımı öne çıkarıyor.
Bununla birlikte, pilot eğitim programlarının yeniden gözden geçirilmesi de önemli. Otomasyonun artması, pilotların manuel uçuş becerilerini daha az kullanmasına neden olmamalı. Uçuş simülatörleri, pilotların hem yapay zekâ destekli hem de manuel uçuş senaryolarında yetkinliklerini koruyacak şekilde tasarlanmalı. Ayrıca yapay zekanın bir rakip değil, bir yardımcı olduğu fikri benimsetilmeli.
Gökyüzü İnsan İçin Daralıyor mu?
Konu ile ilgili yapılmış bilimsel bir çalışmaya baktığımızda ise Korentsides vd. (2024) yaptığı Human-AI Teams in Aviation: Considerations from Human Factors and Team Science adlı çalışmada havacılıkta insan-yapay zeka (AI) ekiplerinin nasıl etkili bir şekilde çalışabileceğini incelemiş ve çalışmalarında insan faktörleri ve ekip bilimi perspektifinden hareketle, yapay zekanın pilotlar ve diğer havacılık profesyonelleriyle nasıl entegre edilebileceğini ve iş birliğini nasıl artırabileceğini ele almışlar. Bu çalışma sonucunda ortaya koydukları bulguların bir kısmı ise şu şekilde:
1. Klasik “Men Are Better At, Machines Are Better At” (MABA-MABA) çerçevesini güncelleyerek “Humans Are Better At, Machines Are Better At, AI is Better At” (HABAMABA) modelini öneriyorlar. Yani İnsanlar sezgisel karar verme ve etik yargılama konularında üstünken, makineler hızlı hesaplama ve hassasiyet gerektiren görevlerde daha iyidir; yapay zekâ ise karmaşık veri analizleri ve tahminlerde güçlüdür.
2. Yapay zekanın büyük veri analizi yapabilmesi, gerçek zamanlı öneriler sunabilmesi ve tekrarlayan görevleri otomatikleştirmesi, insan ekibi için önemli avantajlar sağlıyor.
3. Yapay zeka sistemlerine duyulan güvenin artırılması için şeffaflık, tahmin edilebilirlik ve insan kullanıcıya geri bildirim sağlanması gerektiği vurgulanıyor.
4. İnsanlar ve yapay zekanın birlikte verimli çalışabilmesi için eğitim programlarının güncellenmesi gerektiği belirtiliyor.
5. Yapay zekanın aşırı kullanımının insan becerilerinde körelmeye yol açabileceği belirtiliyor.
6. Gelecek çalışmalar için ise, İnsan-yapay zekâ iş birliğini optimize etmek için daha fazla gerçek testler ve araştırma yapılması gerektiği ifade ediliyor.
Sonuç olarak, havacılıkta yapay zekâ devrimi kaçınılmaz. Ancak bu dönüşüm, pilotların mesleklerini kaybedeceği anlamına gelmemeli. Post-luddist korkuların temelinde, insanın teknolojik sistemler karşısında ikinci plana itilme endişesi yatıyor. Oysaki, havacılığın geleceğinde en iyi senaryo, insan ve yapay zekanın birlikte çalıştığı hibrit bir sistem olarak görülmeli. Yapay zekâ destekli uçuş sistemlerinin yükselişiyle birlikte, pilotlar için öncelikli konulardan biri de makinelerle nasıl iş birliği yapacaklarını öğrenmek olacak gibi duruyor.
Öğr.Gör.Deniz TÜRKMEN
Eskişehir Teknik Üniversitesi
Yabancı Diller Yüksekokulu
Kaynakça
Korentsides, J., Keebler, J. R., Fausett, C. M., Patel, S. M., & Lazzara, E. H. (2024). Human AI teams in aviation: Considerations from human factors and team science. Journal of Aviation/Aerospace Education & Research, 33(4), Article 7. https://doi.org/10.58940/2329-258X.2046
Min, R. (2023, Ağustos 15). Meet ‘Pibot,’ the humanoid robot that can safely pilot an airplane better than a human. https://www.euronews.com/next/2023/08/15/meet-pibot-the-humanoidrobot-that-can-safely-pilot-an-airplane-better-than-a-human
