TÜRK HAVA KURUMU UÇAK FABRİKASI
1941 yılında, THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda 1200 işçi, Türk uçak mühendislerinin de olduğu ayrıca 35 kadar Polonyalı mühendis ve teknisyen görev alır. THK Türkkuşu arazisinde 60.000 m2’lik bir alanda kurulur. Fabrika için 4,5 milyon lira, makine teçhizatı ile birlikte toplam 9 milyon lira harcanır. Lisansör firma İngiliz De Havilland’dır, makineler İngiltere, Amerika ve İsviçre’den temin edilir. Etimesgut uçak fabrikası girişiminin önemli özelliklerinden bir tanesi, yurtdışından patentli uçakların üretim ve revizyon’unun yanında tamamı yerli tasarım uçaklar ve planörler geliştirmek üzere bir etüt bürosunu içeriyor olmasıdır. 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 11 teknik ressam olmak üzere 21 kişilik ekipten oluşan bu birim, 1952 yılına kadar 16 tip uçak tasarımı gerçekleştirmiş, bunlardan 12’si sonuçlandırılmış ve bu projeler arasında ambulans / turizm uçağı olarak tasarlanmış olan THK- 5 Danimarka’ya ihraç edilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin uçak üretmekten vazgeçtiği 1950’li yıllarda THK-16 kodlu ve Mehmetçik isminde eğitime yönelik bir jet tasarımının THK tarafından geliştirilmekteydi.
THK’nun Akköprü’deki planör atölyesi 1935-1941 tarihleri arasında planör tamir ve bakımlarının yapıldığı bir marangozhane gibi değerlendirilebilir. Bazı kaynaklarda uçak üretiminin de başladığı yönündedir. Ancak tatmin edici bir kaynağa ve rakama ulaşılamamıştır.
· THK-1 Planör 1 Adet.
· THK-2 Akrobasi uçağı 12 Adet.
· THK-3 Planör 6 Adet.
· THK-4 Planör 40 Adet. + 11 Adet Kayseri’de yapılmıştır.
· THK-5 Ambulans/Yolcu 1 Adet. Danimarka’ya satıldı.
· THK-5 A Yolcu uçağı 9 Adet.
· THK- 6 Planör İptal edildi.
· THK-7 Planör 40 adet. + 12 Adet Kayseri’de yapılmıştır.
· THK-8 Planör İptal edildi.
· THK-9 Planör 15 Adet. + 6 ad. Kayseri. + 60 Ad. N. Demirağ Fb.
· THK-10 Yolcu uçağı 3 Adet.
· THK-11 Turizm uçağı 1 Adet.
· THK-12 Yolcu uçağı İptal edildi.
· THK-13 Planör 2 Adet.
· THK-14 Planör 1 Adet.
· THK-15 Eğitim uçağı 2 Adet. + MKEK-4 (Uğur 0larak devam)
· THK-16 Jet eğitim uçağı İptal edildi.
· Magister Eğitim uçağı 30 Adet.
· Taysu Yangın, ilaçlama 4 adet.
TOPLAM UÇAK: 62 Adet ve TOPLAM PLANÖR: 105 Adet
THK – 5
Üretici : THK
Üretim yeri : THK Tayyare Fabrikası
Üretim yılı : 1946
Üretim adeti : 1 Adet
Görevi : Ambulans / Turizm Uçağı
Yapımcı : THK
Mühendis : THK
Mürettebat : 2 Pilot
Test pilotu : Emrullah Ali YILDIZ
Motoru : 2 x D.H. Gipsy Mayor 1
Motor gücü : 2 x 130 Hp
Asgari hız : 100 Km/s
Azami hız : 205 Km/s
İniş sürati : Km/s
Menzili : 650 Km
Uçuş tavanı : 4.000 Mt.
Boş Ağırlığı : 1.450 Kg.
Uçuş ağırlığı : Kg.
Asgari ağırlık : Kg.
M2 ağırlığı : Kg.
Uzunluğu : 10,00 Mt.
Kanat açıklığı : 14,64 Mt.
Kanat profili : NACA 23018 – 230
Gövde uzunluğu : Mt.
Süzülme Oranı :
Süzülme hızı : Mt/s
Seyahat hızı : Km/s
Kalkış ağırlığı : 1.900 Kg.
Kanat alanı : 28,00 M2
Yüksekliği : 3,10 Mt.
Tasarımına THK tarafından 1945 yılında başlanan THK-5 uçağı, alttan tek kanatlı, çift motorlu, çift kumanda, tamamen ahşap olarak düşünülmüş bir ambulans uçağıydı. Bir hastabakıcı ve iki hastayı taşıyabilecek şekilde tasarlanan uçağın, iki de pilotu vardı. Ambulans uçak olarak sadece bir adet üretilmiştir. Uçağın pilot kabini ses geçirmez, kaloriferli ve havalandırma sistemliydi. Yarı monokok inşaat tarzında üretilen uçağın gövde, kanat, kuyruk takımı, flap ve kanatçık kaplamaları takviyeli kontrplaktan yapılmıştı. Yön dümenleri, yatay stabilize üzerinde dik vaziyette, uçlardan biraz içeride yer almışlardı. Tek parça olarak inşa edilen kanat iki sparlı olup, kanat sinirleri kontrplak yapıdaydı. Uçağın ahşap pervanesi
iki palliydi. İlk prototipte ana iniş takımları için uygun ölçülerde tekerlek lastiği, yerli olarak temin edilemeyince, bir çift ( tandem) Miles Magister lastiği kullanıldı. Zamanla uygun ölçüde tekerlek lastiği temin edilince, sonraki uçakların ana iniş takımı tek tekerli olarak üretildi.
İlk prototipin tecrübe uçuşu 1946 yılında THK Tayyare Fabrikası test pilotu Emrullah Ali Yıldız tarafından yapıldı. İlk uçuş olması nedeniyle uçakta bazı kayıtların yapılabilmesi için uçak mühendisliği okuyan stajyerlerden Şükrü Er gönüllü olarak test uçuşuna katıldı. Uçağın sertifikası 30 Kasım 1948 de alındı.
THK-5’İN GELİŞTİRİLMİŞ ŞEKLİ OLAN THK-5 / A
THK-5/A uçağından toplam dokuz ( 9 ) adet üretilmiştir. Bazı Türk kaynaklarında THK-5 uçaklarının, THK Gazi Uçak Motor Fabrikası ürünü olan 145 Hp. Lık De Havilland Gipsy Mayor 10 motorlarıyla donatıldıkları belirtilmektedir. THK-5/A uçağı zamanla geliştirilerek THK-10 adıyla üç ( 3) adet daha üretilmiştir.
Yine bazı kaynaklarda ilk THK-5 uçağının yapımında, uçurulmadan kal edilen THK-1 planörünün gövdesinin kullanıldığını belirtmektedir.
YÜKSEK UÇAK MÜHENDİSİ ŞÜKRÜ ER ANILARINDAN (1)
Etimesgut Uçak fabrikasında yerli proje ile yapılan uçaklar da oldu. THK-2, THK-3 ve THK-5 adıyla anılan uçaklar üretildi. Yapımı 1946’da gerçekleştirilen bu beş kişilik uçak o dönemde yolcu taşıma ve hasta nakliye uçağı olarak düşünülmüş. Daha sonraki yıllarda Danimarka’ya satılan bu uçağın ilk deneme uçuşunda, uluslararası uçuş rekorları ve çeşitli konularda buluşları olan tecrübe pilotu Emrullah Ali Yıldız’a yardımcı olarak refakat etmiştim. “ Sene 1946 idi. THK-5 ilk test uçuşuna çıkmak üzere hangardan törenle çıkartıldı. Uçuşu izlemeye gelen çok sayıda insan vardı. Ben de o o izleyiciler arasında en önlerde yer almaktaydım. Tecrübe pilotluğunu Emrullah Ali Yıldız yapacaktı E.Ali Yıldız, kendisini seyreden konuklarla birlikte bulunan teknisyenlere hitaben;
– Biriniz yanıma gelin de bordo aletlerinin değerlerini kaydedin, dedi.
Bir iki saniye içinde kimseden hareket olmayınca etrafıma bakındım ben yalnız kalmışım. Döndüm ve;
– Hocam ben becerebilirmiyim o işi? diye sordum.
O pilot olduğu için beni tanımıyordu. Ben fabrikada işçiyim. Fabrikayı küçük bir yer zannetmeyin. O dönemde 800 kişi çalışıyordu. Bu sözlerden sonra bir yüzüme bir de tulumuma baktı ve;
– Niçin yazamayasın, aletlere bakacaksın, değerleri okuyup yazacaksın. Dedi.
Elime kağıt kalem verdi. İşte çift motorlu, pilot hariç beş kişilik bu uçağın ilk uçuşunu yolcusuz E.Ali Yıldız hoca ile birlikte gerçekleştirdik.”
Bu uçak daha sonra Danimarka’ya satıldı. Bu tarihten sonra argo tabirle bütün parsayı ben topladım. Herkes devamlı bu uçakla ilk kez Şükrü uçtu dediler. Hatta yıllar sonra bir gün Harp Okulu’nda Savunma Sanayii adlı bir sempozyum vardı. Ben de davet edilmiştim sempozyuma. Burada generallerimizden biri beni tanıdı ve benim de adım geçtiği için ayağa kalkarak, “Şükrü abi de şu an aramızda” dediler. Beni kürsüye davet ettiler ve o sempozyumda konuşturdular. Ben de THK-5’i gençlere anlattım. Epey de alkış toplamıştım.
O dönemde THK-5 uçağı iki maksatlı olarak dizayn edilmişti. Biri beş kişilik yolcu koltuklu nakliye amaçlı kullanılmak üzere tasarlanmıştı. Bu prototip uçak THK-5 A olarak anılmaktadır. Diğeri ise ambulans ya da hasta nakliye uçağı olarak tasarlanmıştı. Bunda da dört sedye ile bir hemşire ya da doktorun oturabileceği tek koltuk yeri olup THK-5 olarak adlandırılmıştı. Danimarka’ya satılan uçak işte bu uçaktı.
Uçak Danimarka’ya satıldıktan sonra da çok ilginç gelişmeler yaşanmış. Uçak Danimarkalılar tarafından çok beğenilmiş ve yeni siparişler verilmiş. Bu satışların gerçekleşmesini bizim idareciler engellemiş. Bu olayın arkasında yatan sır perdesini bu gün dahi çözülememiş.
“ Uçak imalatı, pazarlaması ve satışı ile ilgili hususlar ve siparişler dönemin hükümetine iletildi. Bizler üretim projelerini hazırlıyorduk. Ancak üretime başlanabilmesi için haber beklenirken hükümetten; ( Uçak bir harp silahıdır, satılamaz, ihraç edilemez ) diye bir bilgi geldi. Bu karar aynı zamanda bu uçağın üretiminin sonu oldu. )
(1) Türk havacılığında iz bırakanlar, M. Bahattin Adıgüzel. Sayfa 23
İkinci Dünya Harbi bittikten sonra, Amerikan yardımı olarak harp görmüş ve uçuştan çıkartılmış altı (6) adet Douglas nakliye uçağı bize verildi. Bir iki sene bunları ne yapacağız diye kararsızlık içerisinde Etimesgut Meydanında durdular. Motorları yıldız tipi Pratt-Whitney idi ve ben ilk gördüğümde kuşlar silindirleri arasına yuva yapmıştı. Bunların revizyonu, gerektiğinde tamir edilerek yenilenmesi, 22 kişilik yolcu uçağına da çevrilerek THY’na verilmesi kararlaştırılmıştı. Bu işler yapıldı ve uçaklar THY’na verildi. İşçilik döneminde bu işlerde çalıştığım için çok az da olsa bir emeğim vardı. 1949 senesinde uçakların revizyon için İsrail’e gönderildiğini duydum. Bizim fabrikalar işsiz duruyordu. İsrail ise yeni kurulmuş henüz bir senelik yeni bir devlet ve üstelik uçak fabrikası da yoktu. İsrailliler revizyonları sirk çadırında yapıyorlardı.”
HAVACILIK VE SPOR DERGİSİNDE THK-5 AMBULANS UÇAĞI (2)
1949 yılında Paris’teki havacılık sergisine katılım sağlanarak havacılık alanındaki ilerlemeler daha geniş çapta sergilenmiş ve oldukça ilgi toplamıştır. Bu sergide birçok ülke tarafından beğenilen THK-5 A uçağı için Danimarka tarafından uçağın fiyatına ve teknik özelliklerine ilişkin bilgi istenmiştir. Bu amaçla Avrupa’da ambulans hizmeti veren Danimarkalı bir şirket, İstanbul’da toplanan Sivil Havacılık Konferansına delege olarak katılan Danimarka Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü teknik şube şeflerinden Möller Hansen’i bu amaçla Ankara’ya göndermiş ve bu uzman tarafından yapılan incelemeler olumlu sonuçlanmıştır.
Ekonomi Bakanlığı’nın 15 Ağustos 1951 tarih ve 5/9148 sayılı yazısında, 1951 yılında THK Fabrikaları Genel Müdürlüğü tarafından, Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı’na müracaat edilerek Danimarka’ya tamamen Türk yapısı bir sıhhiye tayyaresi (ambulans uçağı) ihraç edilmek üzere anlaşmaya varıldığı ve bunun için müsaade verilmesi istenilmiştir. MSB tarafından verilen cevapta ise yurtdışına ihraç edilecek uçağın herhangi bir sorun yaratmayacağı şeklinde görüş bildirilmiştir. (3)
UÇAK SATILMASI İÇİN ÇIKARTILAN BAKANLAR KURULU KARARI (4)
“Türk Hava Kurumu (THK) Fabrikaları yapısı uçakların, Türkiye ile ticaret ve ödeme anlaşması bulunan memleketlere bu anlaşmaların hükümleri dairesinde, anlaşması olmayan memleketlere dolar, serbest İsviçre Frangı veya Türk hesabına geçen Sterlin karşılığında ve her defasında Millî Savunma Bakanlığının mütalâası alınmak şartı ile, Ekonomi ve Ticaret Bakanlığının müsaadesi ile ihraç edilmesi, Ekonomi ve Ticaret Bakanlığının 15 Haziran 1951 tarihli ve 5/9148 sayılı yazısı üzerine, Bakanlar Kurulunca 16 Ağustos 1951 tarihinde kararlaştırılmıştır.”
AMBULANS UÇAĞININ TESLİMİ VE MALİ ZARAR (5)
THK Uçak Fabrikası tarafından ikisi prototip olarak ikmal edilen ve 5 uçaklık serisi bitirilmek üzere bulunan THK- 5A sağlık ve turizm uçağından bir tanesi, 5.500 İngiliz lirasına (Sterlin) Danimarka’nın “Falcks Redninggrkorps” Firmasına satılmıştır. Mukaveleye göre, yapılan tenzilata mukabil Falcks Şirketi, masrafı kendisine ait olmak üzere THK–5A uçağı ile Roma, Milano, Zürih, Paris, Bonn, Londra, Kopenhag, Oslo, Stockholm, Göteborg şehirlerinde gösteri uçuşu yapmayı taahhüt etmiştir. Söz konusu uçak Şirket temsilcisi Plt. Tomas Christian Sneum ile Danimarka Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Kontrol Mühendisi Knut Heogslund’a teslim edilmiştir.
THK Etimesgut Uçak Fabrikasının 25 Mart 1949 tarih ve 1372 sayılı yazısında belirtilen maliyet hesaplamalarına göre bir adet THK-5 uçağı 168.949 liraya mal olmuştur. Ancak genel masraf ve kar hariç tutulacak olursa bir uçak için 56.426 lira harcanmış oluyor. Bakınız Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi 030. 18. 01. 02. 126. 63. 8, “ Karar No: 3 / 13538, (77-1941) sayfa 6-7. 1951 yılı Temmuz ayı Merkez Bankası döviz alış satış kuru incelendiğinde 1 İngiliz Sterlininin alış fiyatı 7.84 lira, satış fiyatı ise 7.91 lira olarak gerçekleşmiştir.
Bu hesaplara göre 1 adet uçaktan elde edilen gelir toplam (5.500 x 7.84 = 43.120 lira ) olarak gerçekleşmiş olup, genel masraf ve kar hariç tutulduğundaki maliyet hesabına göre bile en azından 13.000 liradan fazla zarar edilmiştir.
THK Uçak Fabrikası tarafından ikisi prototip olarak ikmal edilen ve 5 uçaklık serisi bitirilmek üzere bulunan THK- 5 sağlık ve turizm uçağından bir tanesi, 5.500 İngiliz lirasına (Sterlin) Danimarka’nın “Falcks Redninggrkorps” Firmasına satılmıştır. Mukaveleye göre, yapılan tenzilata mukabil Falcks Şirketi, masrafı kendisine ait olmak üzere THK–5 uçağı ile Roma, Milano, Zürih, Paris, Bonn, Londra, Kopenhag, Oslo, Stockholm, Göteborg şehirlerinde gösteri uçuşu yapmayı taahhüt etmiştir. Söz konusu uçak Şirket temsilcisi Plt. Tomas Christian Sneum ile Danimarka Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Kontrol Mühendisi Knut Heogslund’a teslim edilmiştir. Türkiye tarafından Danimarka’nın Falcks Kurtarma Teşkilatı (Falcks Redningskorps)’na satılan THK-5 uçağının kuyruk numarası TC-THK-AY olarak belirlenmiştir. Danimarkalılar tarafından bu kuyruk numarası OY-ACK olarak değiştirilerek bu uçağa Tyrken (Türkler) adı verilmiştir. 1952 yılında hizmete başlayan uçak, 18 Kasım 1961’de Danimarka’nın kuzeyindeki Aalborg şehrine iniş esnasında zarar görmüştür. Uçağın gövdesi Hals şehrinde çocuk oyun parkı olarak görev yaptıktan sonra kalan kısmı 1965 yılında yakılmıştır. (6)
DANİMARKA BÜYÜKELÇİLİĞİNE YAPILAN BAŞVURU
8 Mayıs 2020 tarihinde THK-5 Ambulans Uçağı ile ilgili olarak Danimarka Büyükelçiliğine Bağımsız Havacılar Sitesi adına bir elektronik posta yolladım. Acaba Danimarka cephesinden bu konu ile ilgili farklı bilgi alabilir miyiz diye düşündüm.
12 Mayıs 2020 tarihinde gelen cevap aşağıdaki gibiydi;
“ Dear Mr. Mustafa Kılıç,
Thank you for e-mail. What a fascinating case! I had never heard of THK-5 myself. We had our intern try to track it down, and below is what he managed to find out. Unfortunately it appears the plane is not in existence anymore, despite having had a colorful history, as both an effective plane during its time, and bringing joy to many young Danes after. Looks lke there is not much left of THK-5 A…
In the summer of 1962, Tyrken was placed in the children’s park Lagunen, in the town Hals in Nort Jutland, as a playing eguipment until the Lagunen was demolished in 1965. Allegedly, THK-5A was in poor condition after being enjoyed and admired by many Danish children and could therefore not be preserved…
A little additional beckground;
Türk Hava Kurumu THK-5 A was delivered to Denmark in 1951 and was operating from 1952-1961 and flew 9
rps “ under the registration of OY-ACK a Danish version of the Turkish “ Yolda and Acil Yardım “, until 1960 where it was used by air taxi companies.
THK-5A was named “Tyrken” in Turkish “TÜRK”.
According to World Survey of Civil Aviation, Tyrken was operating daily filgts between Aalborg, Odense and Kastrup in 1960.
THK-5 A crash landed for unknown reasons at Aalborg Airport on Novamber 18. 1961 and was unrepairable. No fatalities.
Best Regards,
Jonas & Dennis
ELEKTRONİK POSTA TERCÜMESİ
“ Sevgili Mustafa Kılıç,
Elektronik postanız için teşekkürler. Ne büyüleyici bir durum. THK-5’i şahsen hiç duymamıştım. Stajyerimizle birlikte onun hakkında bilgi bulmaya çalıştık ve bulduklarımız aşağıdaki gibidir. Bulmayı başardığı şey; Ne yazık ki renkli bir tarihe sahip olmasına rağmen, zamanında etkili bir uçak hem de sonrasında birçok Danimarkalı genç için neşe kaynağı olan uçak, artık yok gibi görünüyor. Görünüşe göre THK-5 A’dan pek bir şey kalmamış.
1962 yazında Tyrken, 1965’te Lagunen yıkılana kadar Kuzey Jutland’daki Hals kasabasındaki Lagunen Çocuk Parkına oyun ekipmanı olarak yerleştirildi. İddiaya göre, THK-5 A, insanlar tarafından beğenilmişti. Beğenildiğinde bile uçak kötü durumdaydı. Bu nedenle çocukların oyunları sonrası kısa sürede daha kötü oldu ve korunamadı.
Türk Hava Kurumu THK-5 A, 1951 yılında Danimarka’ya teslim edildi ve 1952-1961 yılları arasında hizmet verdi. Toplamda 961 saat uçtu.
THK-5 A, 1960 yılına kadar hava taksi şirketleri tarafından kullanıldı. Tyrken “Yolda ve Acil Yardım”ın Danimarka versiyonu olan OY-ACK tescili altında “Flack Redningskorps” tarafından işletiliyordu. THK-5 A, Türkçe “Türk” anlamında olan “ Tyrken” olarak adlandırıldı. Dünya Sivil Havacılık araştırmasına göre, Tyrken 1960 yılında Aalborg, Odense ve Kastrup arasında günlük uçuşlar yapıyordu.
THK-5, 18 Kasım 1961’de Aalbork Havalimanı’nda bilinmeyen bir kaza geçirdi. Kazada ölen olmadı ancak uçak onarılmaz haldeydi.
Saygılarımla
Jonas & Dennis
Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarih Araştırmacısı-Yazar
sontayyareci @gmail.com
