Türk Hava Kurumu (THK) tarihi ile ilgili yaptığım çalışmalarda sık sık karşıma ‘şivan’ kelimesi çıkmaya başlamıştı, Şivan’ın doğu kökenli bir kelime olabileceği ilk aklıma gelen şeydi. Ancak bir türlü anlamını bulamıyordum. Nihayet Osmanlıca’yı harika bir şekilde tercüme eden bir arkadaşım, şivan’ın doğu kökenli olmadığını, aksine batı kökenli olduğunu anlamamı sağladı. 9 Ağustos 1928 harf devrimi öncesi belgeleri okuyabilme ve anlama imkânım olmadığı için, Osmanlıca tercüme desteği almam beni oldukça rahatlatmıştı.
MEĞER “ ŞİVAN ” ALMANCA BİR KELİME İMİŞ
Öncelikle Şivan’ın Almanca bir kelime olduğunu buldum. Schwan olarak yazılmaktaydı ve anlamı da kuğu idi. Schwan aslında köklü bir alman ailesinin soyadıymış. Schwanhausser ailesi. Şimdi gelelim hikâye’ye.
1855 yılında Almanya’nın Nürnberg kentinde, Nürnberg Grossberger & Kurz BleistiftFabrik adı altında bir kalem fabrikası ve şirketi kurulur. 1865 yılında Almanya’da yaşanan mali kriz nedeniyle şirket batma noktasına gelir. Tam bu sırada Schwanhausser ailesi tarafından fabrika satın alınır. O yıllarda Almanya ‘da özellikle de Nürnberg’te kalem fabrikası kurmak ve işletmek oldukça ön plana çıkmaktaydı. Kentte kalem üretilmesi 1662 yıllarından beri süregelmektedir. 1865 yılında Nürnberg’te 23 kalem fabrikası bulunmakta ve 10.000 (On bin) den fazla işçi fabrikalarda çalışmaktaydı. Alman kurşun kalemleri tüm dünya’ya ihraç edilmekteydi. Fabrika satın alındığında ilk iş olarak adı Schwan BleistiftFabrik olarak değiştirilir.
1925 yılına gelindiğinde. Yeni kuşak Edward ve Alfred SCHWANHAUBER kardeşler fabrikanın yönetimini devralırlar. Yeni geliştirdikleri renkli kurşun kalemleri piyasaya sürerler. Yeni sürüm renkli kalemler onların tüm dünyada tanınmasını sağlar. Hem renkli kurşun kalemler çok sevilir hem de çok renk seçeneği onları rakipsiz kılar.
1925 YILI HER İKİ KURUMUN KURULUŞU OLUR
Aynı yıllarda Türk Tayyare Cemiyeti (T.Ta.C.) kurulmuştur. Özellikle ulu yönder Atatürk tarafından belirlenen gelirleri ve halkın yoğun ilgisi T.Ta.C.’ni mali yönden güçlü kılmıştır. Yaptığı ve yapacağı işler göz önünde alındığında ise gelirlerin daha da artırılması düşünülür.
1927 yılında İstanbul T.Ta.C. yetkilileri , Şube reisi İbrahim TALİ Bey, Reis vekili Albay Halil Fikri Bey ve Şube yetkilisi Hasan Fehmi Bey bir toplantı yaparlar. Dünyada sükse yapan SCHWAN kurşun kalemleri ile bir anlaşma yapmak ve kalem üzerine Osmanlıca Türk Tayyare Cemiyeti yazısı yazdırılarak satılması planlanır. Bu konu kalem fabrikası müdürü Dr. Gustav Schwanhoyser ile görüşülür. Konuya sıcak bakan fabrika müdürü İstanbul’da Galata merkez rıhtımı 9 numarada faaliyet gösteren fabrika temsilcisi Alman uyruklu Maks Klayn ve ortağı Mehmet Hulusi Bey’i yetkilendirir. Schwan kurşun kalemleri avukatı Agâh Bey her iki tarafın haklarını gözeten bir sözleşme hazırlar. Taraflarca’da kabul gören bu anlaşma 27 Mart 1927 yılında, 5 (Beş) yıl süreli olmak üzere imzalanır.
İSİM HAKKI ÖDENİR
Sözleşme gereği T.Ta.C. yazılı kalemler Almanya’dan şirket tarafından ithal edilecek, T.Ta.C.’de kalemlerin tüm cemiyet şubelerine ve onlar aracılığı ile il ve ilçelerde alınmasına öncülük edecektir. Cemiyet yurt genelinde satışların tahmini adedini şirkete bildirecek, şirkette o kadar kalemi ithal edecektir. Şirket’te her yıl için 2.000 (İki bin) liradan az olmamak kaydıyla Cemiyete isim hakkı ödeyecektir.
İki yıl harika satışlar elde edilir. Hele 1928 harf devrimi sonucu yurtta başlatılan eğitim seferberliği kalem satışlarını bir anda üst seviyelere taşır. Türkiye’de gerçekleşen bu devrim diğer kalem üreticilerinin de iştahını kabartır. Türkiye’ de faaliyet gösteren kalem ithalatçısı birçok firma kurulur. Etki tepki yasası gereği ithal edilen bu kalemler devletin gümrük vergisini arttırması gereğini doğurur. 1 Eylül 1929 yılında yürürlüğe giren yasa gereği, ithal edilen kurşun kalemlerden alınan vergiler oldukça arttırılır.
MAALESEF SATIŞLAR DÜŞMEYE BAŞLAR
Schwan’ın İstanbul yetkilileri Türkiye’de faaliyete başlayan ve kanun öncesi yüklü miktarlarda stok girişi yapan diğer firmalar ile baş edememeğe başlar. A.Faber, Harmut, Juhan Faber vb. gibi firmalar fiyat indirimine giderler. T.Ta.C. yetkilileri gelirlerin düşmemesi için Milli Eğitim Bakanlığı nezlinde girişimlerde bulunurlar. Bir genelge ile okullarda Tayyare kalemlerinin kullanılması önerilir. Yapılan tüm çalışmalara rağmen satışlar düşmeye devam eder.
1 Nisan 1928 yılında yapılan anlaşma firma tarafından iptal edilmek istenmiştir. T.Ta.C. yöneticilerinin iyi niyetle desteklemelerine karşın , anlaşmanın iptali 1930’da gerçekleşmiştir. THK bir gelirini daha kaybetmiştir.
Tarihsel süreçte T.Ta.C. ve sonradan adı THK olarak değiştirilen kurumun gelirleri zaman içersinde tek tek elden çıkmıştır.
Bir zamanlar tek tek elden çıkan gelirler, kuğu misali süzülerek uzaklaşmışlar Türk Hava Kurumundan. Şimdi ise yapılan yatırımları ve harcamaları karşılamak üzere gayrimenkullerini satar hale gelmiştir THK.
Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarihi Araştırmacısı-Yazar
sontayyareci@gmail.com
